در این فصل با دوره سنگ (پارینه سنگی و نوسنگی) یا دوره پیش از تاریخ و هنر اقوام بدوی آشنا می شویم. اصطلاح دوره سنگ به دوره ای اطلاق می شود که مهم ترین ماده برای ساخت ابزار، سنگ است. گنجاندن هنر اقوام بدوی در این فصل نیز به دلیل شباهت نسبی شیوه زندگی و هنر آنها با جوامع دوره سنگ است.

هنر در دوره پارینه سنگی

تاریخ هنر با این سوال ها شروع می شود، انسان از چه زمانی به آفرینش هنری دست زد؟ چه انگیزه ای باعث آن بود؟ نخستین دست ساخته ها چه بودند؟ پاسخ روشن به این سوال ها آسان نیست و هر پاسخی را باید با احتیاط پذیرفت. باستان شناسان بنا به شواهدی حضور انسان بر روی زمین را تا چند میلیون سال پیش به عقب می برند.

شواهد زمین شناسی نشان می دهد که در اواخر دوره پارینه سنگی (حدود 10000 تا 70000 سال پیش از میلاد) آب و هوای کره زمین دچار تغییر و سردتر شده است، این تغییرات در اروپا شدیدتر بود و بر روی نحوه زندگی انسان و حیوانات اثر گذاشت و باعث شد در بعضی جاها انسان ها به غارها و پناهگاه ها روی آوردند و سعی کردند، نیازمندی های خود را با این تغییرات هماهنگ سازند.

گروه های انسان های غارنشین از طریق شکار و جمع آوری غلات زندگی می کردند. مردها اغلب به شکار حیوانات و زن ها هم به جمع آوری دانه ها و ریشه های گیاهان وحشی ، مواظبت از کودکان و سالخوردگان، نگهداری آتش و پخت و پز می پرداختند. این جوامع برای ادامه زندگی به ابزار کار نیاز داشتند که مهمترین ابزار آنها سنگ بود. به همین خاطر این دوره را عصر سنگ نام گذاری کرده اند.

مهمترین ابزار، سنگ های مُشته ای و نوک تیزی بود که از طریق شکستن سنگ های بزرگ تر به دست می آمد. در این دوره انسان با شناخت دقیق تر دنیای پیرامون، ساخت ابزار کارآمدتر را فرا گرفت و برای تامین نیازهای مادی تلاش بیشتری از خود نشان داد و سعی کرد خواسته ها و نیازهای خود را به شکل نقاشی، حکاکی روی سنگ و ساخت پیکره بیان کند و پیش از آنکه به مدد ذوق، هنرمند شود بر اثر نیاز، صنعتگر شد.

در حدود 35000 سال پیش از میلاد نخستین دست ساخته های انسان ظاهر و به تدریج کیفیت ساخت آنها بهبود می یابد و در فاصله 15000 تا 10000 سال پیش از میلاد به بالاترین کیفیت می رسند.

در دوره پارینه سنگی مهمترین وظیفه گروه های انسانی (شکارگر) شناخت خصوصیات حیوانات و چگونگی شکار آنها بود و بهترین راه بیان نیازها و انتقال فکر، تصویر بود. از این رو نخستین و جالب ترین آثار هنری انسان که مورخان هنر، آنها را آغاز هنر اعلام می کنند. تصاویر جانورانی نظیر گاو، اسب، گوزن، آهو، ماموت، گراز و غیره است که بر سطح دیوار غارها و پناهگاه های ناحیه آلپ در اروپا با رنگیزه های معدنی مانند گِل اُخرا و خاک سرخ یا سیاه (دوده ذغال یا سوخته استخوان مخلوط با پیه جانوران) نقاشی یا کنده کاری شده اند. مشهورترین این تصاویر بر دیوارهای داخلی و سقف غارهای آلتامیرا و لاسکو در فاصله 15000 تا 10000 سال پیش از میلاد کنده، نقاشی و یا تراشیده شده اند. بعضی از آنها مثل تصویر گاو وحشی زخم خورده، بسیار زنده و واقع نما است. خطوط کناره نما و سایه اندازی ظریف و ماهرانه و استفاده از برجستگی های سنگ ها سبب نمایش حجم و برجستگی های اندام جانور شده و با وجود اینکه تصویر اسب و گاو نیم رخ هستند، برای بُعد نمایی، دو گوش اسب و دو شاخ گاو نشان داده شده است. امروز عقیده بر این است که این تصاویر جنبه تزیینی نداشته و هدف از ایجاد آنها، بخشی از آیین جادو و باروری بوده، زیرا تعدادی از این غارها مثل لاسکو و آلتامیرا، برای سکونت مناسب نبوده و از آنها برای انجام مراسم مذهبی استفاده می شده است. آنها بر این تصور بودند که با ترسیک شکل جانور روح آن را به تصاحب در می آورند.

نقاشی هایی که در نقاط پنهان و دور از دسترس درون غارها انجام شده، از دقت زیادی برخوردارند و خصوصیات رفتاری حیوانات اعم از حرکات و حالات آنها بسیار طبیعت گرایانه نمایش داده شده اند.

به نظر می رسد این نقاشی ها مربوط به آیین های باروری (دعا برای زاد و ولد) بوده و حیواناتی که در ترسیم کمتر به آنها دقت شده، مربوط به جادوی شکارند.

در نقاط دیگر جهان آثاری به این قدمت و پیشرفت که از نظر کمیت و کیفیت با آثار اروپایی قابل مقایسه باشد به دست نیامده است. در آسیا و ایران هم نقاشی ها و نقشکندهای (حکاکی های روی سنگ) پناهگاهی و صخره ای شناسایی شده اند، اما نسبت به نمونه های اروپایی جدیدتر و متعلق به دوره نوسنگی و بعد از آن هستند.

هنر این دوره محدود به نقاشی ها نیست بلکه تعداد قابل توجهی پیکرک انسانی و حیوانی از جنس استخوان، سنگ و گِل و حکاکی نقش حیوانات روی عاج، استخوان و … نیز به دست آمده اند که بعضی از آنها واقع گرایانه اند.

هنر دوره نوسنگی یا روستا نشینی

از حدود 10000 سال پیش از میلاد مجددا شرایط آب و هوایی در بعضی مناطق جهان تغییر کرد و هوا گرمتر شد. به تدریج انسان ها زندگی در غارها و پناهگاه ها را ترک و زندگی در دشت ها را آغاز کردند و دوره پارینه سنگی به تدریج خاتمه یافت و انسان دوره تازه ای از زندگی خود را شروع و شیوه هنری جدیدی بنا نهاد. این دوره تازه عهد نوسنگی یا عهد دهکده نشینی نامیده شد. دوره نوسنگی دومین دوره از ادوار تاریخ تحول زندگی انسان است. این نامگذاری به این علت است که انسان در آغاز این نه تنها در ساخت ابزارهای سنگی تحولی به وجود آورد و آنها را کارآمدتر کرد. بلکه کم کم زندگی مبتنی بر شکار و گردآوری غذا را ترک و زندگی کشاورزی و دامپروری را آغاز کرد.

یافته های باستان شناسی اواسط هزاره چهارم (حدود 3500 پیش از میلاد) نشان می دهد که اوضاع اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی دهکده های آسیای جنوب غربی و شمال آفریقا (مصر) بسیار بهبود یافته بود. دهکده ها بزرگتر شده و بر جمعیت افزوده شده بود. دست ساخته ها متنوع تر شده و کیفیت ساخت اشیاء بهبود یافته و داد و ستد گسترده تر شده و نخستین اشکال نگارش نیز ابداع شد. با این رخدادها بعضی از این مناطق در آستانه تمدن شهرنشینی و آغاز حکومت ها قرار گرفتند.

هنر نوسنگی در آسیا

در فاصله 10000 تا 6000 پیش از میلاد گروه های انسانی ساکن در دامنه های زاگرس، جنوب آناتولی (ترکیه) و فلسطین ( سوریه و اردن) کاشت گندم و جو و پرورش گوسفند را فرا گرفتند و نخستین دهکده های عصر نوسنگی در نقاطی از ایران، عراق، ترکیه و فلسطین شکل گرفتند. در تپه سنگ چخماق (نزدیک شاهرود) ، تعدادی ظروف سفالی بزرگ که برای نگهداری مواد غذایی ساخته شده اند، به دست آمده که بعضی از آنها به شکل خانه ساخته شده اند.

از روی این ظرف که به شکل ماکت (الگو) ساخته شده می توان به شکل خانه ها پی برد. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که روند روستانشینی در اغلب مناطق قاره آسیا و شمال آفریقا (مصر) گسترش یافته است. همزمان با شروع روستانشینی، فن خانه سازی، نخ ریسی، بافندگی و سفالگری و … ابداع شد. انسان عصر نوسنگی فاقد پیشینه هنری نبود بلکه نقاشی، کنده کاری، تندیس سازی، خراطی و فن پرداخت سنگ های زینتی را از دوره پارینه سنگی می شناخت. در این دوره انسان مانند عصر پارینه سنگی تنها به طبیعت وابسته نبود بلکه بخشی از نیازهای خود را از طریق دامداری و کشاورزی تامین می کرد و فرصت اندیشیدن داشت و از این فرصت برای بهبود وضعیت زندگی خود استفاده کرد.

در طول دوره نوسنگی مردها علاوه بر کار کشاورزی به شکار نیز می پرداختند. زن ها علاوه بر زاد و ولد به بافندگی، سفالگری و کشاورزی نیز اشتغال داشتند و به همین خاطر در نزد خانواده از احترام برخوردار بودند. وجود تعداد قابل توجهی تندیس های زنانه در محوطه های دوره نوسنگی نشان از اهمیت زنان در زندگی روزمره دارد و از این تندیس ها به عنوان الهه مادر تعبیر می شود که نماد زاد و ولد و تداوم زندگی هستند.

در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد با ابداع چرخ سفالگری، سفال ها از تقارن منظمی برخوردار شده و نقاشی روی سفال از اهمیت برخوردار می شود. سفال ها در آغاز دارای نقوش هندسی (خطوط موازی، عمودی، زیگزاگ، موجی و شطرنجی …) بودند و این نقش ها با رنگ های سیاه یا قرمز بر روی آنها رسم می شدند. اندکی بعد تصویر انسان، پرندگان، چهارپایان و ستارگان نیز رایج شد.

شیوه تصویر نگاری موجودات، ساده، خلاصه شده و دو بُعدی هستند و بدن موجودات به شکل هندسی و در بعضی موارد روی اجزای بدن اغراق می شود (مثل شاخ ها)، به همین خاطر تصاویر از واقع نمایی و طبیعت گرایی به دور هستند. آثار و اشیای هنری به جا مانده از دوره نوسنگی در نقاط مختلف دنیا همزمان نیستند و از نظر نوع باهم متفاوتند. به طور مثال در ایران و عراق سفال و در فلسطین جمجمه های یادبودی و در انگلستان سنگ افراشت ها (سنگ هایی که به صورت عمودی روی زمین قرار گرفته است) باقی مانده اند. در اریحا (دهکده ای در کشور اردن) پرستش جمجمه مانند برخی جوامع بومی آفریقا رایج بود، در این محل تعدادی سردیس آدمی که سیمایی نافذ و پر حالت دارند و به هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد تعلق دارند، کشف شده است. هنرمندان اریحا جمجمه را از بقیه اسکلت جدا می کردند و با گچ رنگی دوباره آن را به شکل سر آدم در می آوردند و در بازسازی سعی می کردند که شبیه چهره صاحب آن باشد. سازندگان این سردیس ها پیشگامان هنر چهره سازی در دوره های بعد هستند.

هنر نوسنگی در اروپا

دوره نوسنگی اروپا، دیرتر از آسیا و در حدود 4000 قبل از میلاد شروع شد. در اروپا دهکده هایی مشابه آسیای جنوب غربی به وجود نیامد، اما از این دوره، ساختمان های سنگ افراشت بزرگ و حیرت آوری باقی مانده است.

ساختمان هایی که از قطعات بزرگ سنگ های مسطح که هیچ ملاطی ندارند، درست شده اند. یکی از مشهورترین آنها استون هنج در انگلستان است. این ساختمان، دایره ای وسیع از تخته سنگ هایی است که به فواصل مساوی از یکدیگر به طور عمود بر زمین نصب شده و بر روی آنها تخته سنگ های افقی قرار داده شده و در میان آنها دو دایره کوچک تر ایجاد شده و در مرکز آن یک قطعه سنگ بزرگ قرار دارد. این مجموعه درست مقابل با نقطه ای از آسمان است که در روز اول انقلاب صیفی (روز اول تیرماه) خورشید از آن طلوع می کند. این مجموعه بیانگر یک رصدخانه در ارتباط با گردش خورشید است.

دوره نوسنگی در دیگر قاره ها

دوره نوسنگی در قاره های آمریکا ، آفریقا (غیر از شمال این قاره) و استرالیا بیم 1000 تا 4000 هزار سال پیش از میلاد شروع شد و تقریبا بدون تغییر باقی ماند. در این مناطق، زندگی کوچ نشینی و روستایی تا قرون جدید به شکل بدوی ادامه یافته است. بعضی از اقوام مردم آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی از این مرحله گذشته و وارد مرحله شهرنشینی شدند.

هنر بَدوی یا ابتدایی

اقوام بومی آفریقای استوایی، بومیان استرالیا، ساکنان جزایر جنوب اقیانوس آرام (پولینزی وایستر) و برخی از جوامع سرخ پوست آمریکای شمالی، مرکزی، جنوبی و اسکیموهای شمال آمریکا، اروپا و آسیا به عنوان اقوام بدوی یا ابتدایی شمرده می شوند. این قبایل هنوز نیز با شکار حیوانات و گردآوری ریشه ها و دانه ها و میوه های وحشی و اندکی کشاورزی و دامداری و به دور از تمدن شهری زندگی می کنند. نظام خویشاوندی، مذهب و پرستش ارواح نیاکان مهمترین عامل وحدت میان آنها است.

تولیدات هنری آنها بافندگی، سفالگری، ماسک (صورتک) و تندیس سازی، ساخت اشیای چوبی و استخوانی و نقاشی روی اشیاء و بدن است. شیوه هنری آنها ساده و هندسی گرا و از طبیعت گرایی به دور است. جوامع بدوی بر این باورند که می توانند روح اجداد خود را در ماسک و تندیس هایی که می سازند به دام اندازند و از نیروی آنها در جهت بهبود زندگی و دفع شر استفاده کنند.

آنها اعتقاد دارند که تمام پدیده های طبیعت دارای روحند و می توان با انجام مراسم نمایشی و بازیگری با استفاده از ماسک و لباس های رنگارنگ روح آنها را به کالبد خود دعوت و از خاصیت افسونی آنها استفاده کرد.

صورتک ها معمولا شکلی وهم انگیز و ترسناک از انسان ها، حیوانات و یا ترکیبی از این دو با کارکردهای ویژه دارند. تندیس ها و صورتکها از چوب، سنگ، فلز، پارچه، پوست یا ترکیبی از این مواد و در اندازه های مختلف ساخته می شد.

در ساخت پیکرهها، بیشترین تأکید بر روی نگاه و حالت چهره است که بیانگر معنا و کارکرد آن می باشد. سایر اندام های بدن بسیار ساده و هندسی وار هستند. بعضی از تندیس ها رنگ آمیزی و با نقوش هندسی کنده شده، تزیین می شوند.

این مردمان با وجود تاریخ طولانی همانند ملت های آسیا، اروپا و شمال آفریقا به مراحل تحول نرسیدند و شیوه زندگی آنها کم و بیش تا زمان حاضر، ادامه یافته، اما با ورود اروپاییان به سرزمین های آنها، نظام زندگی و شیوه هنری این جوامع در حال انقراض است.

هنر آفریقایی

معمولا به هنر ساکنان آفریقا غیر از سواحل و مناطق شمالی آن قاره، هنر آفریقایی گفته می شود.
بومیان آفریقا صاحب هنری منضبط و سنت گرا ، با محتوایی آئینی و زیبایی های صوری و انتزاعی پر خاص هر قوم و قبیله بوده اند و شکل های هنری معتبر ترین ملاک تعیین هویت هر قبیله به شمار می آید.
مهمترین قالب هنری آن قاره پیکره سازی و کنده کاری تزئینی بود. پیکره های چوبی همه جا در مراسم دینی یا آئین های قبیله ای به کار می رفت. سرپیکره ها غالبا بزرگ و بی تناسب ساخته می شد، زیرا در باور هنرمند، سر جایگاه نیروی زندگی و مهمترین بخش بدن بود. تندیسک ها تقریبا همیشه از یک تنه درخت و با قرینه سازی دقیق تراشیده می شدند و کشیدگی بدن و کوتاهی دستان شاخه مانندشان به همین سبب بود. نقاشی روی پوست بدن و شیاراندازی بر چهره در میان بسیاری قبایل مرسوم بوده است.
نگاره ها و آرایش های رنگی به کار رفته در روی بدن، غالبا در پیکره سازی نیز اجرا می شده است. حرکات موزون مهمترین و گویاترین وسیله بیان هنری بومیان آفریقاست. در جریان این حرکات از
تندیس های گوناگون استفاده می شد. هنرهای آفریقا در زندگی روزانه و مراحل مختلف زندگی تولد بلوغ، ازدواج و مرگ نقش مهمی دارند.

هنر اقیانوسیه (استرالیا)

هنر مردمان بومی استرالیا حکاکی روی سنگ، چوب و نقاشی روی بدن، موسیقی، رقص و آواز است. استفاده از ماسک در رقص و آوازهای گروهی این بومیان جنبه آیینی دارد و هدف از انجام آن ارتباط با ارواح نیاکانی و جلب حمایت از آنها است.

موضوع نقاشی های روی صخره تصویر انسان و جانور در شکلی هندسی و دو بعدی است. در بعضی از نقاشی ها نه تنها شکل ظاهری بلکه اندام های داخلی مانند ستون فقرات، قلب و … نیز نقاشی می شوند. (اشعه ایکس)

هنر سرخ پوستان آمریکای شمالی

هنر این جوامع نیز، مشابه هنر جامع بدوی، آفریقا و اقیانوسیه است. تولیدات هنری آنها شامل ماسک ها و تندیس های آیینی، سفال، منسوجات و اشیای خانگی است. در طول یک صد سال اخیر بسیاری از دست ساخته های آنها به موزه های مختلف جهان راه یافته و مورد ستایش قرار گرفته اند.

صنعتگران سرخپوست در عرصه تبدیل سنگ به انواع اشیای مفید در زندگی روزمره یا اشیای آئینی توانا هستند. رسم دیگر سرخپوستان ساخت محیط های گیرا و تماشایی برای فعالیت های مذهبی است. نقاشی و کنده کاری های صخره ای نیز در نزد آنها رواج دارد که برخی از آنها بسیار زنده و طبیعت گرایانه هستند. در نزد سرخ پوستان جنوب غربی آمریکا «نقاشی آیینی روس شن» با استفاده از گَرد سنگ ها و خاکه های رنگی (نظیر خاک رُس، گچ، زغال و …) بر بستری از ماسه و یا خاک مرسوم بوده که انجام آن نیاز به مهارت داشته و نقاش به دستور طبیب_ جادوگر قبیله به ایجاد نقوش رمزی و سنتی با هدف شفا دادن بیماران در مراسمی همراه با دعا و افسون می پرداخته است.

سرخپوستان ساکن دشت های بزرگ به دلیل زندگی چادرنشینی توجهشان بیشتر بر لباس و اندام خود و دیگر اشیای منقول مانند چپق، تبرزین و ظروف گوناگون معطوف بود.

اسکیموها

اسکیموها در نواحی شمال آمریکا، اروپا و آسیا (پیرامون قطب شمال) سکونت دارند و از طریق ماهیگیری و شکار حیوانات امرار معاش می کنند. اسکیموها در ساخت پیکره های جانوری، صورتک و لوازم زندگی به ویژه از استخوان، عاج، چوب و شاخ حیوانات توانا هستند. اسکیموها در طی سده های متوالی، صدها پیکره کوچک آدمی، جانوری و صورتک های متحرک را با استفاده از جنس عاج و استخوان و چوب ساخته و یا تصاویر ریز نقش جانور و انسان را با ظرافت تمام بر روی این مواد کنده کاری کرده و از طریق آنها افسانه های قومی خود را حفظ کرده اند. در بعضی از صورتک های اسکیموها اجزا و حالت چهره از واقع گرایی نیرومندی برخوردار است.