تعریف نمایش در ایران:

تاریخ نمایش در ایران تا آنجا که اسناد و مدارک موجود حکایت می کند اشاره به برخی مراسم کهن دارد.

مورخین درباره مراسم مغ کشی که ایرانیان هر ساله در دوره هخامنشیان به یاد گئوماتای غاصب یا بردیای دروغی برگزار می کردند اشاراتی دارند.

همچنین خواندن سرودهای اوستا و مراسمی که طی آن این سرودها به صورت گفتگو خوانده می شد و نیز آیین های پرستش میترا که نزد ایرانیان مقدس بود.

مدرکی در دست است مربوط به زمان بهرام گور (421_438 میلادی) که هزاران مطرب و کولی از هندوستان به ایران وارد شدند و در سراسر کشور پراکنده شدند و به بازیگری و نمایش دادن عروسک ها پرداختند.

همچنین آنچه به عنوان مویه بر مرگ سیاوش یا سووشون مشهور است، چنانکه معروف است ((مطربان آن را سرود ساخته اند و می گویند و قوالان آن را گریستن مغان خوانند و این سخن زیادت از سه هزار سال است.))

در دوره ی ساسانیان موسیقی، شعر و سایر هنرها مورد توجه قرار گرفت و نام باربد، رامتین، نکیسا و سی لحن باربد در اذهان جا گرفت.

اما پس از آن که دین مبین اسلام به ایران آمد، فرهنگی آمیخته از تعالیم مذهب جدید با سنت ها و روش های زندگی ایرانیان طی سال ها فراهم آمد و پس از گذشت چندین قرن، بازی های نمایشی و آیین های مذهبی و مردمی بار دیگر پدیدار شد؛ برخی از آنها متعلق به دوران پیش از اسلام بودند که لاجرم تغییر مضمون دادند مثل مراسم کوسه برنشین که تبدیل به میرنوروزی گردید؛ اما برخی دیگر کم کم پیکرهای مستقل پیدا کردند، از آن جمله است:

نقالی، نمایش های عروسکی و مهم ترین رخداد نمایشی این سرزمین ظهور نوعی نمایش حزن انگیز مذهبی با عناوینی چون تعزیه یا شبیه خوانی است.

معرفی نقالی:

نقالی عبارت است از نقل یک واقعه یا قصه، به شعر یا به نثر، با حرکات و حالات با بیان مناسب در برابر جمع.

منظور از نقالی، سرگرم کردن و برانگیختن هیجان ها و عواطف شنوندگان و بینندگان است به وسیله ی حرکات جذاب، لطف بیان،تسلط روحی بر جمع و حرکات و حالات القا کننده و نمایشی.

نقال به آن حد که بیننده او را هر دم به جای یکی از قهرمانان داستان ببیند و به عبارت دیگر بتواند به تنهایی بازیگر همه ی اشخاص بازی باشد تواناست.

شاهنامه خوانی، ماجراهای سمک عیار، خواندن حماسه های مذهبی مانند حیدرنامه (حمله ی حیدری)، حمزه نامه و مختارنامه از مهم ترین منابع نقالان محسوب می شود.

معرفی پرده داری:

شکلی از نقالی پرده داری است و آن عبارت است از پرده ای از پارچه ای که روی آن یک یا چند مجلس از زندگی، مصائب خاندان رسول اکرم(ص) و خصوصا شرح وقایع کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یارانش نقش شده است و پرده دار آن را در گوشه ی میدان یا گذر آویزان کرده و با نشان دادن و نقل وقایع با بیان و حرکات، شکلی نمایشی به آن می دهد.

معرفی کامل تعزیه:

تعزیه یا شبیه خوانی نمایشی است در اصل بر پایه ی قصه ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و خصوصا وقایع کربلا که در محرم سال 61 هجری برای امام حسین(ع) و خاندانش پیش آمد، ولیکن به زودی گسترش یافت و جنبه های وسیع فرهنگ مردم را شامل شد.

از زمان معزالدوله ی دیلمی، سیاه پوشیدن و تعزیت برای امام حسین(ع) رسمیت یافت و از آن زمان به بعد مرحله به مرحله شکل نمایشی تعزیه یا شبیه خوانی قوت گرفت و در عصر قاجار به اوج خود رسید، چنانکه در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر اجرای تعزیه در دهه ی اول محرم در تکیه دولت، بیش از دویستیا سیصد مکان که مجالس تعزیه، اعم از تکایا و یا خانه های  اعیان، در شهر تهران دایر بود.

هر تعزیه نامه با ترکیبی ساده گوش های از اساطیر مذهبی و خصوصا یکی از وقایع ده روزه ی کربلا و جز آن را بیان می کند.

محور اصلی این نمایش ها ماجرای جنگ حق و ناحق و ایستادگی به خاطر اعتقاد به عدالت آسمانی است.

تعزیه نامه ها را به سه دسته می توان تقسیم کرد:

1_واقعه

2_پیشواقعه

3_گوشه

1_واقعه، تعزیه نامه هایی هستند که مصائب و شهادت شخصیت های مذهبی و خصوصا ماجراهای مربوط به صحرای کربلا و خاندان امام حسین(ع) را نشان می دهند، مثل تعزیه ی حضرت علی اکبر(ع)، تعزیه ی حضرت ابوالفضل (ع)، تعزیه ی حضرت قاسم و مجلس غارت خیمه گاه حضرت سیدالشهدا.

2_پیش واقع، تعزیه نامه هایی است تفننی که از نظر داستانی مستقل و تمام نیست، زیرا همیشه باید به نمایش یک واقعه منجر شود مثل تعزیه ی موسی و بیابانی، تعزیه ی دختر نصرانی و تعزیه ی امیر تیمور.

3_گوشه، تعزیه نامه هایی تفننی و گاه فکاهی است که افراد آن اغلب اشخاص اساطیر مذهبی که خود شامل بسیاری از زوایای اساطیر یهودی و مسیحی هم می شود.

مانند: شست بستن دیو، عروسی بلقیس و عروسی دختر فریش.

معرفی تکیه دولت:

ساختمان مدور تکیه دولت در چهار طبقه و با مساحت تقریبی دو هزار و هشتصد و بیست ذرع مربع مجلل ترین نمایشخانه ی تعزیه بوده است، تکیه ی دولت در سال 1248 ه.ش به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک در زاویه ی جنوب غربی کاخ گلستان با گنجایش حدود بیست هزار نفر ساخته شد.

معرفی خیمه شب بازی:

یکی از اشکال نمایش سنتی خیمه شب بازی است.

نمایشی از عروسک ها که روی صحنه به وسیله  ی شخصی به نام استاد اجرا می شود.

خیمه شب بازی گونه های متنوعی دارد مثلا خیمه شب بازی با عروسک های نخی.

در این گونهنمایش صندوقی است که یک سویش به طرف تماشاگران است و استاد پشت صندوق مخفی می شود و عروسک ها را به وسیله ی نخ یا سیمی که به آنها وصل کرده است به حرکت در می آورد.

در گذشته های دور این صندوق را در خیمه ای می گذاشتند و شب ها در دو سویش دو چراغ روشن می کردند و بعد به بازی با عروسک ها می پرداختند و نمایش خود را اجرا می کردند.

اصطلاح خیمه شب بازی باید از همین جا سرچشمه گرفته باشد.

یک نوع خیمه شب بازی با استفاده از دستکش اجرا می شود، در این گونه نمایش ها، استاد روی زمین پشت پرده ای که به طور معمول کنج دیوار آویزان کرده است می نشیند و دست هایش را در بدن خالی عروسک ها می کند؛ بدن عروسک ها پیراهنی کیسه مانند می باشد که به گردن عروسک ها چسبیده است.

استاد با استفاده از سوتک یا صفیر، صدای بازی ها را ادا می کند، همراه با نوازندگانی که معمولا کمانچه و ضرب می نوازند.

معرفی نمایش تخت حوضی:

نمایش تخت حوضی از جمله اشکال نمایش سنتی است که از ادامه بازی های مضحک و تقلید که توسط لوطی ها و مطرب های دوره گرد اجرا می شد، طی قرن ها به وجود آمد.

در سال های آخر عصر صفویه این دسته ها در چند شهر پاتوقی یافته و رفته رفته به کار خود همه نوع تنوعی بخشیدند و شخصیتی تازه به نام سیاه در بازی هایشان پیدا شد.

از آنجا که محل بازی در خانه ی مردم بر روی تخت های چوبی که روی حوض میان حیاط اتفاق می افتاد، اصطلاح تخت حوضی و یا رو حوضی به آن اطلاق گردید.