معرفی کامل خاتم:
خاتم یک ترکیب از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع گوناگون می باشد که با به کار گرفتن مواد اولیه متفاوت در رنگ‌های مختلف پدید می آید.
همچنین اضلاعی که در خاتم به کار می رود پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی می باشند.
خاتم جزو خانواده ی هنرهای دستی دقیق و پرکار به حساب می آید ، تولید و ساخت آن نیازمند توجه و حوصله ی بسیار است.
معنای لغوی خاتم:
در واژه نامه ی دهخدا خاتم‌ساز بدین معناست :
«آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
در یک تعریف دیگر نیز از خاتم‌کاری و خاتم‌سازی وجود دارد که به آن هم می پردازیم:
«هنر زینت دادن سطح اشیاء به شکلی که شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک درآیند ، خاتم می گویند.
طرح‌های مختلف خاتم همیشه به صورت اشکال منظم هندسی بوده‌است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان تولید می کنند. هرچقدر مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر استفاده شده باشند، خاتم از کیفیت بیشتری برخوردار است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث استفاده شده و به کار می رود.»
قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده:
- صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری توسط محمد جمعه ساخته شده است.
- صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره می باشد.
- صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
- اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و بازسازی شده‌است.
- درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی می باشد.
- صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
- صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
- صندوق مقبره زینب در شام
خاتم‌کاری در ادبیات:
در شعرهای شعرا پیش از سده نهم هرجا اسمی از خاتم آمده است به معنای انگشتری بوده است و صرفا یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم‌سازی سراییده شده است:
-
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند است
خاتم‌سازی در بازه ی زمانی طولانی طرفداران خاص خود را در شیراز و اصفهان یافت کرده است.
مواد اولیه در ساخت خاتم:
(دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب) (آبنوس– فوفل– گردو– بقم– عناب–نارنج– کهکم–کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)
مفتول‌های فلزی (برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره)
“صدف- نخ پرک – سریشم – لاک”
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری:
- صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ قسمتی از خاتم.
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
- عدم تغییرنکردن در رنگ و شکل
- کارهای بازسازی‌و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار نمایان نباشند.
- قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
- دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
- رنگ‌کاری و روکش دادن محصول باید ماهرانه و بدون آسیب و هرگونه عیبی باشد.
- نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.