معرفی قلم زنی:
قَلَمزنی در معنای لغوی ، از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج می آید .
یا در تعریفی دیگر ، به وجود آوردن خطوط و نقوش از طریق قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی می باشد.
قلمزنی یکی از رشتههای پرطرفدار هنرهای سنتی ایران می باشد که در دستهبندی هنرها ، در رده هنرهای ساختگی و در گروه فلزکاری قرار می گیرد.
قلمزنی روی مس ، ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» می نامند .
قلم زنی با قدمت چندین هزار ساله ای که دارد؛ در دوران هخامنشیان مرسوم شد و در دوره ساسانیان به اوج شکوفایی خود نزدیک شد.
هم اکنون برای قلمزنی در وهله ی اول ، داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر میکنند تا سروصدای قلم کمتر گوش را آزار می دهد . همینطور هنرمند باید مانع از سوراخ شدن ظرف در زمان کار شود.
و بعد نقش مورد نظر را روی ظرف ترسیم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف ثابت می کنند و با چکش بر قسمت انتهایی قلم میکوبند تا شیارها و نقشها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شده و پدید آیند.
قلمهای قلم زنی انواع متفاوتی دارند و نامهای خاصی را به خود اختصاص داده اند.
برای مثال: قلم سایه و قلم نیمبر.
بعد از به وجود آوردن نقشها، قیر را جدا کرده و روی شیارها گرده زغال میریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه پوشش می دهند.
بدین صورت نقشهای قلمزده شده به شکل خطهایی تیره و مشخص مشاهده شود.
نمونه ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایهدار، سنگاب) مسی بود ” توسط محمد مهدی بابا خانی طراحی وقلمزنی شده ” در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار گرفته است.
از استادهای شاخص این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی زیسته اند می شود به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد.
تقی پشوتن کارهای خود را بر روی سینی انجام میداده و با سیاه قلم و اشعار خیام تزئین می کرده است.
یکی از شاگردان تقی پشوتن ، استاد علی ظریفی میباشد.
آبکاری سیاهقلم:
آبکاری سیاهقلم مس در مهیا کردن و تولید قطعات تزئینی بسیار استفاده می شود. ساز و کار عمل همه ی محلولهای سیاه قلم مس طبق به وجو آوردن قشر نازکی از اکسید یا سولفید مس یا ترکیبی از این دو بر سطح فلز مس استوار می باشد.
سبکهای قلم زنی:
- سه سبک اصلی در قلم زنی ایران مورد توجه قرار گرفته است که به معرفی آنها پرداخته ایم :
- شیراز٬ تبریز و٬اصفهان.
- درسبک شیراز، قلم زنی به دو روش ریزه قلم که روی فلز (مس)و(برنج)در دورهای صفویه و زندیه و قبل از ان مرسوم بوده است و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگو گرفتن از سبک هخامنشیان حتی در زمان حال هم به کار گرفته می شود.
- قلم زنی بیشتر بر روی نقره به کار برده می شود.
- روش اجرای کار به این صورت است که : بعد از طراحی بر روی کار و نیم برکردن ،برجستهسازی وکفسازی آغاز میشود ، در این سبک از نقوش هخامنشی وساسانی وگل مرغ بیشتر به کار گرفته می شود. در ایران این سبک را مکتب شیراز نام گذاری کرده اند ولازم به ذکر است که این سبک مختص به شیراز میباشد.
- در سبک تبریز برای حرکت قلم و اجرا کردن قلم زنی ، حرکت و فشار مچ دست کاربرد دارد ، همچنین در سبک اصفهان از ضربات چکش استفاده می شود .
- البته قلم تبریز صاف و کم عمق می باشد ولی قلم اصفهان عمیقتر است.
- قلم زنی در اصفهان نیز در دو سبک جدا از هم را دارا است که با عنوان های ” قلم ریز و فلم زنی برجسته ” شناخته شده می باشند .
- هنرمندان اصفهان این سبک را در سال های کنونی بسیار انجام داده اند.
- قلم زنی برجسته برجستگیهای ژرف تری را دارا میباشد و حالتی سه بعدی را به وجود می آورد. اینگونه از قلم زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده میگردد.