طبیعت و تاریخ مصر

یک مورخ یونانی مصر را هدیه ای از رود نیل نامیده، زیرا سرزمین مصر تقریبا بدون باران است. سطح آب رود نیل که همچون شریان حیاتی مصر است، در فصول مختلف سال به طور منظم بالا و پایین می رود و این تغییرات تاثیر زیادی در فرهنگ، مذهب و هنر مصری ها داشته است. یکی از دلایل ثبات تمدن و هنر مصر در طی ادوار مختلف همین تغییرات فصلی سطح آب است. تاریخ مصر باستان از زمانی آغاز می شود که آنها خط را حدود 3100 پیش از میلاد ابداع کردند. مورخان تاریخ مصر را به سلسله های اولیه، قدیم، میانه و جدید تقسیم می کنند.

میراث هنر مصر

مصریان باستان میراث هنری ارزندهای از خود به یادگار گذاشتند که با هنرهای دیگر تمدن های جهان تفاوت دارد، آنها همیشه جلوه های خوب زندگی را در آثارشان منعکس می کردند و برای زنده نمایی پیکره ها از رنگ استفاده می کردند. نقاشی ها و نقوش برجسته آنها دو بعدی و توصیفی است. طبق سنت آنها، پیکره باید از بهترین زاویه نمایش داده شود. از این رو در نقاشی های افراد مهم، سر با نمای نیم رخ، اما چشم ها و شانه ها از روبرو، سینه ها از نیم رخ، کمر و کفل در نمای سه رخ و پاها از نیم رخ در حالتی آرام و باوقار نشان داده شده اند، ولی افراد فرودست پر تحرک و زنده هستند. هنر مصری هنر محافظه کار، ایستا و بادوامی است که در طول تاریخ خود یکسان مانده است. هنری مصری به خاطر استفاده آگاهانه از هندسه در معماری، شیوه تندیس سازی، خوشنویسی (خط هیروگلیف)، ساخت تالارهای ستون دار بر تمدن های یونان و روم و دیگر تمدن های خاورمیانه تاثیر گذار بوده است.

تاریخ هنر سلسله های مصر

سلسله های اولیه

با شروع سلسله های اولیه، هنر حجاری، تندیس سازی و نقاشی شکوفا شده و در ساخت مصنوعات هنری، قواعدی پایه گذاری شد، بطور مثال در حجاری و تندیس سازی همیشه پای چپ جلوتر است. مهمترین اثر هنری این دوره که برای شناخت خصوصیات هنر مصر مناسب است یک لوح سنگی است که به شاه نارمر نسبت داده می شود. نقش کنده کاری شده در دو سوی این لوح به یک رویداد سیاسی اشاره دارد و گویای اتحاد مصر علیا و سفلی توسط نارمر است.

در این دوره ساخت مقبره اهمیت یافت. مقبره ها را به صورت حفره های مستطیل شکل می ساختند و متوفی را داخل آن قرار داده و روی آن را را با سقف چوبی پوشانده و درون آن هدایا و لوازم زندگی برای جهان بعد از مرگ قرار داده و سطوح داخلی آن را با نقاشی و حجاری تزیین می کردند.

سلسله های قدیم

هنر سلسله های قدیم با پادشاهی زوسَر آغاز می شود و جانشینان او بزرگ ترین مقبره ها که به اهرام سه گانه شهرت دارند، در منطقه جیزه ساختند.

تندیس مشهور ابوالهول (پدر ترس) نگهبان هرم ها با سر انسان و بدن شیر، در نزدیکی آن قرار دارد. بدنه این هرم ها با سنگ های صاف ساخته شده و اتاق تدفین در داخل آن قرار دارد.

هنر این دوره حالتی حماسی و شاعرانه دارد و در کلیه زمینه ها به اوج می رسد. آثار هنری براساس یک طرح از پیش تعیین شده ساخته شده و قواعد هندسی به دقت در آن رعایت می شد.

تندیس های این دوره در نگاه اول خشک و بی روح جلوه می کنند اما باید توجه داشت که در نظر مصریان زیبایی امری باطنی است. آنها برخلاف یونانی ها به زیبایی ظاهری توجه نداشتند و هدف آنها ایجاد نظم، استقامت و روح ابدی در مواد جامد و بی روح بود. در مصر، هنر تندیس سازی مانند دیگر هنرها جنبه مذهبی داشت. مصریان به زندگی ابدی در جهان بعد از مرگ باور داشتند و معتقد بودند که روح در موقع مرگ، بدن را ترک و در جهان دیگر مجددا در جسم متوفی حلول می کند و چون جسم انسان فانی است، مصریان برای متوفی پیکره ای بدلی از جسمی سخت (معمولا سنگ خارا) می ساختند تا روح که در نزد مصریان «کا» نام داشت در جسم بدلی حلول کند و در جهان دیگر به حیات خود ادامه دهد. هنرمندان مصری در ساخت تندیس ها شبیه سازی نمی کردند اما برای شناخت صاحب تندیس نام وی را می نوشتند. شکل کلی تندیس ها اکثرا مکعبی و استوانه ای است. تندیس های ایستاده در حالت خبردار و پای چپ مردان همیشه در جلوی پای راست قرار دارد اما پاهای زنان به هم چسبیده و یا کمی از هم فاصله دارند و معمولا بالا تنه دقیق تر ساخته می شد.

در این زمان، تندیس سازی به اوج خود می رسد. پیکره کاتب نشسته از آثار برجسته این زمان است، که سیمایی بسیا زنده و جاندار دارد و آماده شنیدن مطالب برای نوشتن است.

نقش برجسته ها و نقاشی های مصری به صورت ترکیب نیم رخ و تمام رخ اجرا می شدند.

هنرمندان مصری مانند میانرودانی ها در جانورنگاری از طبیعت گرایی پیروی می کردند که نمونه برجسته آن غازهای مِدُم است.

سلسله های میانی و جدید

در دوره سلسله های میانه آثاری چون گذشته به وجود نیامدند اما با شروع سلسله های جدید شکوه تازه ای در هنر به وجود می آید و باید این عصر را دوره طلایی معبد سازی تلقی کرد یکی از یادمان های برجسته این دوره معبد «حَت شِپ سوت» در دیرالبحری است.

دو تن از حاکمان این دوره، اخناتون و توت عنخ آمون بسیار مشهور هستند. اخناتون تلاش می کرد از محدودیت های سنتی بکاهد و در پی این تلاش، هنرمندان نیز از آزادی محدودی برخوردار شدند و آثاری را خلق کردند که در آنها واقع گرایی و طبیعت گرایی به چشم می خورد که نمونه آن سر اخناتون است.

اما شهرت توت عنخ آمون به دلیل مقبره اوست که دست نخورده کشف شد. در ماسک طلایی روی صورت او آزادی حرکت و حالت به چشم می خورد.

از دیگر آثار سلسله های جدید، نقاشی های دیواری درون مقبره هاست. نقاشی های دیواری، نقوش و نوشته های روی کاغذ پاپیروس و بدنه تابوت، مراحل زندگی بعد از مرگ را نشان می دهند که مجموعه آن به نام کتاب مردگان شهرت یافته است.

آخرین فرمانروایان قدرتمند مصر، رامسس دوم و سوم هستند که بار دیگر مصر را به اوج قدرت رساندند. یادگار برجسته معماری عهد آنها کاخ ها و معبد آمون در الاقصر است که دارای سر در، تالارهای ستوندار و حیاط است.

مصری ها در زیور سازی و هنرهای تزئینی هم توانا بودند و موضوع اغلب آثار تزئینی آنها بر گرفته از گیاهان کنار رود نیل به ویژه نیلوفر و پاپیروس بود.