هنر و تمدن اشکانی

در دوره ای از تاریخ این سرزمین یعنی در حدود سده سوم پ.م ، دوران افول و تشکیل دولت های محلی با گرایشات یونانی سپری شد. پارت ها که از اقوام آریایی ساکن در شمال شرقی ایران بودند با تکیه بر روحیه جنگجویی و شجاعت خود و نیز مهارتشان در سوارکاری و تیراندازی به تدریج بر مناطق همجوار خود حاکم شدند.آنها حکومت خود را تثبیت کردند و یکی از بزرگترین قلمروهای فرمانروایی جهان را به مدت 500 سال تحت نام اولین حاکم اشکانی اداره کردند.

آنان به دلیل متصرفات گسترده شان سه پایتخت داشتند که به ترتیب شامل نیسا (دز عشق آباد ترکمنستان) ، صد دروازه یا (قُومِس) (در جنوب دامغان) و تیسفون (در عراق) می شد. زبان رایج آنان پهلوی اشکانی بود اما برای تجارت و روابط سیاسی از زبان یونانی استفاده می کردند. این امر خود از یک سو موجب تثبیت حکومت اشکانیان می شد و از جهت دیگر باعث نفوذ آیین مهرپرستی در تمدن یونان و روم گردید.

اشکانیان به توسعه راه های قلمرو خود و امنیت و تجارت در این مناطق همت گماشتند. پس از اقتدار کامل در حدود سیصدسال در حفظ سنت های ایران تلاش کردند. از حدود نیم سده اول میلادی ، در رسم الخط ایرانی، زبان پهلوی را جایگزین حروف یونانی کردند. این زمان نفوذ گرایشات یونانی که اشکانیان به دلیل ملاحظات سیاسی با آن تعارضی نداشتند، به تدریج در منطقه رو به زوال رفت. در نیمه دوم سده دوم میلادی تجارت جاده ابریشم در قلمرو وسیع اشکانی رونق یافت که این امر موجب تقویت تبادلات هنری و تعامل هنر به ویژه در مسیر جاده ابریشم گردید.

از مهم ترین شهرهای اشکانی می توان به شیز (تخت سلیمان) ، داراب گرد ، فیروزآباد ، هاترا در میان رودان شمالی و نیسا اشاره کرد.

اشکانیان به دلیل برخورداری از روحیه ای نظامی، تاکید زیادی بر هنر نداشتند. اما با کاوش های به عمل آمده از نیسا و دورا اروپوس (سوریه در کنار رود فرات) آثار مهمی از اشکانیان به دست آمده که پژوهشگران آن ها به سه گروه مشخص تقسیم می کنند :

اول_ آنهایی که از آثار پیشین شرقی، ایرانی و یونانی اقتباس و تقلید شده اند.

دوم_ هنر اشکانی که اوج هنر تلفیقی عناصر پیشین با ویژگی فرهنگی و هنری در سده اول پ.م و بعد از آن به شمار می رود.

سوم_ هنر دوره انحطاط که شامل آثار سده دوم میلادی تا پایان عهد اشکانی هستند.

هرچند که این حکومت طولانی ترین دوران حکومتی ایران را تشکیل می دهد اما آثار پراکنده و شاید کشف نشده این عصر موجب شده تا تصویر درستی از هنر این دوره نداشته باشیم. از همین آثار اندک می توان میراث هنری اشکانیان شامل گردش نرم و آزاد خطوط و نقش های تخیلی را مشاهده کرد. ویژگی هایی که پایه های هنر عالی دوره ساسانی را بنا نهادند و همچنان در هنر ایران جاری هستند.

برخلاف آنچه که برخی هنر اشکانی را الهام گرفته از هنر یونانی می دانند؛ هنر اشکانی ریشه در هنر مشرق زمین دارد. چرا که طرح ها و مایه های آئینی و روحانی، علاقه به ظرافت و ریزه کاری و پرداختن به جزئیات و تزئین شیوه نمایش رو به رو نگاری که از ویژگی های هنر اشکانی است، منبع شرقی دارد. افزون بر این، موضوعات رایج در آثار هنری این دوره از جمله پیکره های انسانی، تقدیم نذورات، مراسم جشن، شکار، قربانی و سوارکاری دلیل دیگری بر این مدعاست.

مهم ترین دستاورد هنر اشکانی را می توان معماری و شهرسازی به ویژه شهرسازی دایره ای و ابداع ایوان ، گنبد ، قوس و طاق گهواره ای به شمار آورد. در این دوره تالارهای ستون دار عصر هخامنشی اهمیت خود را از دست می دهند و به منظور دستیابی به فضاهایی بزرگ، در ایوان ها ستون ها به صورت تزئینی (شبه ستون) به کار می روند و کاربرد اصلی خود را از دست می دهند.

حیاط های باز مرکزی و ایوان های کم عرض از ویژگی بناهای این دوره است که بعدها الگوی ساخت بناهای چهار ایوانی عصر اسلامی قرار می گیرند. بناهای دوره اشکانی بیشتر در نمای بیرونی با روش یونانی آراسته می شد اما در بخش داخلی شیوه ای شرقی و ایرانی داشت و این نکته ماهیتی تلفیقی به معماری این آثار می داد.

علاوه بر کاخ هایی مانند کاخ نیسا، کاخ و عمارت کوه خواجه، از دیگر بناهای این عصر می توان به معبد خورشید در هاترا اشاره کرد.

تزئینات بناهای اشکانی شامل نقش برجسته و حجاری، گچ بری و نقاشی بوده که از این میان می توان به نقوش برجسته تنگ سَروَک ، گچ بری و نقاشی های کوه خواجه و حجاری و مجسمه سازی پالمیر اشاره کرد.

ظروف فلزی عصر اشکانی نیز با شیوه ای تلفیقی ساخته شده به گونه ای که شکل جام ها و ساغرها از تکوک های هخامنشی تقلید شده اما تزئینات آنها به شیوه یونانی بوده و با عناصر هنر اشکانی کامل شده است. همچنین فنون فلزکاری عصر اشکانی در ابعادی گسترده تر را می توان در ساخت پیکره های مفرغی که همزمان با پیکره های مفرغی که همزمان با پیکره های سنگی رواج داشته ملاحظه کرد.

این پیکره ها نشان از توانایی فن ریخته گری و مهارت هنرمندان مفرغ کار اشکانی دارد و دقت بالای آنها در واقع نمایی در چهره و پوشاک را نشان می دهد. یکی از عوامل رشد فلزکاری در این عصر ضرب سکه و نیاز به جواهرات و تزئینات لباس بود که مهارت خاصی در ساخت آنها به کار می رفت.

سفالینه های اشکانی به دلیل کاربرد روزمره و استفاده مردم عادی کمتر جنبه هنری داشت. مهم ترین آثار سفالگری این عهد تابوت های سفالینی است که با تصاویر و نقوش مختلف خطی کنده کاری، تزیین و سپس با لعاب پوشش یافته است.

دوره اشکانی تجلی نقاشی دیواری است که توانست نقش مهمی در تزئینات معماری این عهد ایفا کند. مهم ترین مراکز این هنر کوه خواجه در سیستان و منطقه دورااروپوس در سوریه کنونی بوده اند. این نقاشی ها دارای طرح هایی ساده و تزئینی، نقش گیاهان، جانوران و انسان همراه با حرکت های آزاد را در بر می گیرد. این طرح ها با استفاده از رنگ های تخت و خطوط کناره نمای سیاه (قلم گیری) و نقوش خاص ایرانی چون گل نیلوفر، برگ کنگر، نقش نخلچه و … اجرا شده اند.

اشکانیان علاقه خاصی به نمایش و موسیقی از خود نشان می دادند به گونه ای که حتی تراژدی های اوریپید (نمایشنامه نویس یونانی) در تیسفون اجرا می شده است. در کاخ هاترا نقاب های نمایشی همراه با نقوش تزئینی به دست آمده که هر یک از آنها نمایشگر شخصیت های نمایشی آن روزگار بوده اند. در این عصر همچنین ادبیات حماسی و پهلوانی رشد کرد که معروف ترین اثر به یادگار مانده از آن کتاب «خدای نامه» است که بعدها مایه اصلی شاهنامه فردوسی گردید.

علاقه به نظامی گری یکی از دلایل علاقه اشکانیان به موسیقی بود. آنان برای برانگیختن سربازان در میادین جنگ از سازهایی شبیه شیپور، کرنا، سنج های برنجی و دهل های چرمی که گرداگرد آن را زنگوله هایی آویخته بودند استفاده می کردند. آنها به غیر از مراسم جنگ در جشن ها و مجالس سازهای بادی به همراه نی و سنتور می نواختند و نوازندگان و خوانندگان آنها به «گوسان» معروف بوده اند.

هنر اشکانی میراثی است که همراه با دیگر جنبه های فرهنگی این عصر به دوره های بعد به ویژه ساسانیان انتقال یافت و توانست با شکوه و عظمت هنر ساسانی فراگیرتر شود. لازم به ذکر است هنر اشکانی علاوه بر عصر ساسانی بر عصر هند و بیزانس نیز تاثیر مستقیم داشته و توسط آنها ادامه یافت.