تاریخ هنر

هنر و تمدن ایران در سده هفتم و هشتم هجری “درس دهم کتاب تاریخ هنر ایران”

هنر و تمدن ایران در سده هفتم و هشتم هجری

در سده های هفتم و هشتم هجری با حملات فراگیر مغول به مرز و بوم ایران برای مدتی اوضاع نابسامانی شکل گرفت. اما با درایت اندیشمندان و سیاستمداران ایرانی و نفوذ آنان به دستگاه حکومت این اقوام وحشی شرایط به گونه دیگری رقم خورد. همین مردمانی که با نگرشی وحشیانه و خونخوار تربیت یافته بودند به فرمانروایان هنر دوست تبدیل شدند. از جمله اقدامات مهم فرهنگی در این دوره رَبع رشیدی است. در این دوره شاهد برپایی برخی از عظیم ترین و پیچیده ترین بناها و همچنین هنرهای متفاوت هستیم. این دوران زمینه ساز حکومت های متفاوت مغولی از جمله بر سر کار آمدن ایلخانان ، جلایریان ، آل مظفر و … می باشد.

 

در معماری این دوره نیز ساختن آرامگاه های بلند و برج مانند برای مشایخ و بزرگان همچون دو سده قبل رواج بسیاری یافت. با این تفاوت که با کاشی لعاب دار تزیین می شد و بر فراز آنها پوشش گنبدی یا هرمی هشت گوش وجود داشت که نمونه دیگر آن را می توان در گنبد سلطانیه دید.

مهم ترین تحول معماری در این دوره که در برخی منابع آن را به شیوه آذری خوانده اند، شامل بلندی بنا، گنبدهای ساق بلند، نقشه هشت ضلعی و گنبد دو پوسته و ایوان های باریک و بلند است. همچنین بلندتر شدن سقف اتاق ها و ارتفاع مناره ها، تزئینات بنا با پوشش کاشی، گچ کاری رنگی و مقرنس کاری است.

 

 

مسجد جامع یزد

مسجد جامع کرمان

آرامگاه بایزید بسطامی

شاخص ترین اثر معماری این دوره را می توان مسجد جامع ورامین ، مسجد جامع یزد ، مسجد جامع کرمان ، آرامگاه بایزید بسطامی ، آرامگاه شیخ عبدالصمد و بناهای دیگر از جمله رصدخانه مراغه و قصر ایلخانی در تخت سلیمان را نام برد. همچنین بارزترین تزیینات معماری را می توان در محراب سازی مسجد جامع اصفهان دید. اما تحول دیگر در زمینه کاشی معرق است که جایگزین آجرکاری ها و تلفیق آن با کاشی بنایی شده است.

 

 

چشم انداز کلی تخت سلیمان

محراب مسجد جامع اصفهان

 

میراث هنری دیگری که در این دوره به حد شکوفایی خود می رسد، نگارگری است. در این دوره تحریم نگارگری تا اندازه ای شکسته شد و جنبه همگانی تری یافت. این زمان با بهره گیری از تاثیرات هنری پیشین، نگارگری ناب ایرانی پدید آمد.

برگی از کتاب شاهنامه بزرگ مغول

هنرمند ایرانی با آگاهی و درک مناسب از تصویرگری توانست تاثیرات هنر خاور دور (چین) مانند دقت در جزئیات، ترسیم کوه به شیوه لایه به لایه، ابرهای پیچان، هاشورزنی و ترسیم آب به صورت پولک پولک را با شیوه هنر بیزانسی یعنی استفاده از رنگ نقره ای و حالات چهره اشخاص را ترکیب نموده و با هوشمندی مناسب در هنر خود آورده و به آنها رنگ و بویی ایرانی ببخشد. تمامی این ویژگی ها برای کتاب هایی که بیانگر روح ایرانی هستند بسیار مناسب به نظر می رسید.

 

برجسته ترین این آثار، شاهنامه فردوسی و کتب تاریخی است که همت والایی برای مصورسازی آن به کار رفته است. در نیمه دوم سده هفتم هجری مرحله انتقالی سنت نگارگری با حضور هنرمندانی که وفادار به سنت ایرانی هستند، با آگاهی از ویژگی های هنری سرزمین های دیگر شکل گرفت. آنها توانستند با غنا بخشیدن به فنون هنری، توانمندی هایی در منظره سازی و استفاده همزمان از رنگ های جسمی و روحی پدید آوردند. اما همچنان آثاری نیز با تلفیق سنت های تصویری سده های چهارم تا ششم هجری و عناصر آسیای میانه در این زمان مشاهده می شود.

همزمان با دوران تسلط ایلخانان مغول، نگارگران شیراز توانستند میراث دار سنت های پیشین هنری ایران در نگارگری باشند. آنها همت بسیاری در تولید آثار مکتوب و سنت کتابت داشتند و ابداعاتی را در زمینه نقاشی و نگارگری ایجاد کردند. در این مکتب بر انسان تاکیئ تصویری بسیاری شده است. پیکره ها بیش از حد بلند قامت و بی تناسب با منظره و معماری کشیده می شد، پیرامون وی را نقوش گیاهی بسیاری پر می کرد و زمینه افق در بالا به کار می رفت. همچنین نوعی هماهنگی خط و رنگ رعایت می شد.

 

سنت دیگر نقاشی این دوره تاریخی در مکتب جلایری دیده می شود که در آن نوعی تحول پدید آمد و توانست شیوه و الگوی مناسبی را در سنت نگارگری ایجاد کند که تداوم آن را در دوره تیموری می توان جستجو کرد. این مکتب میراث دار سنت مکتب ایلخانی در تبریز، مکتب شیراز و بغداد بود. همراه با سیر تحول ادبیات فارسی و ظهور سبک عراقی و ادبیات تغزلی نوعی فضای شاعرانه و تصویر سازی خیالی را با هماهنگی میان پیکره و فضای تصویر، تنوع رنگ، ترکیب بندی دایره وار، تزئینات ماهرانه و تفکیک فضا (همزمانی) پدید آورد. شاخص آثار این دوره را می توان در دیوان خواجوی کرمانی و مجموعه همای و همایون و دیوان سلطان احمدجلایر دید که برای اولین بار هنر تشعیر نیز به عنوان شیوه ای در تزئین دیوان اشعار به کار رفته است.

 

همچنین هنر کتاب آرایی و خوشنویسی در زمینه های گسترده ای رواج یافت و کتابت را به هنری فاخر مبدل ساخت. این تحول با حضور استادان شش گانه خوشنویسی _ از شاگردان یاقوت مستعصمی _ در سه منطقه مهم فارس ، خراسان و آذربایجان شکل می گیرد. این خوشنویسان هنر خویش را در کاربردهای مختلف تزیین بناها و کتابت نسخه های خطی گسترش دادند. همچنین ابداع خط نستعلیق توسط میرعلی تبریزی نیز به دوره جلایریان باز می گردد.

 

سفالگری در این دوره نیز مورد توجه بوده است و از مهم ترین مراکز تولید سفال کاشان، ری و سلطان آباد است. سفالگران کاشانی به دلیل دارا بودن امکانات منطقه ای رشد قابل ملاحظه ای در سفالگری داشتند. آنها توانستند در این دوره نوشته های برجسته ای را به نقاشی بیفزایند و فن مشبک سازی ظروف سفالین را به کمال برساندند. همچنین در تزیین از طراحی و خطاطی و شیوه نگارگری بهره بردند. از مناطق رقیب کاشان بایستی به ری اشاره کرد که غالبا بر روی سفالینه ها موضوعاتی از جمله مجالس شکار یا چوگان را بر زمینه سفید یا لاجوردی به همراه نقش ترنج های زیبا و پرکار استفاده می کردند.

 

همزمان شیوه سلطان آباد با نوعی ترنج چهارپر که درون آن را با تصاویر بسیار زنده از جمله گوزن و آهو پر می کردند به شیوه ای خاص و بدیع مبدل شد. در آن طرح شکوفه هایی با خط های باریک آبی روی زمینه های تاریک اجرا می شد.

 

 

با وجود نمونه های اندک آثار فلزی در این دوره از جمله شمعدان های فلزی باز هم نمی توان روش تولید این هنر در سده های هفتم و هشتم هجری را روشن نمود اما در برخی نسخه های مصور، ابزارهای فلزی گوناگونی دیده می شود.

 

هنر چوب نیز در این دوره براساس آثار باقیمانده، دارای اهمیت بوده است که از نمونه های شاخص آن می توان به منبر مسجد جامع نائین ، منبر مسجد جامع اصفهان و رحل چوبی اشاره کرد.

منبر چوبی مسجد جامع نائین

طراحی و بافت پارچه در این دوره به کلی تغییر می کند. نقش های پیش از اسلام از رواج افتاد و به جای آن رنگ های تند و تیره در زمینه پارچه معمول شد و تنها وسیله ایجاد برجستگی و تضاد به کار بردن الیاف فلزی در آنها بود. پارچه هایی با نقش راه راه و شاخ و برگ هایی از گل نیلوفر رایج شد. تزئینات پرندگان خیالی و جانوران به شکل رودوزی با الیاف فلزی بر روی پارچه ها به صورت تکراری به کار می رفت. گاهی این نقش ها به گونه ای قرار می گرفتند که بیننده احساس حرکت مورب می کرد.

به طور کلی در این دو سده نقش ها در آثار مختلف (پارچه، قلم زنی، کتاب آرایی، نگارگردی و …) به شکل طرح های آزاد و گردان، عناصری چون گل نیلوفر آبی، اژدها، سیمرغ، ابرهای پیچان، پرندگان در حال پرواز و حیوانات در حال جست و خیز مشاهده می شود

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *