هنر و تمدن ماد
در حدود سال 800 پ.م نیروی تازه ای در فلات ایران به ویژه در منطقه کوهستانی غرب پدید آمد. این دولت جدید با دستیابی به «وحدت ملی» بر پایه پیوند های فرهنگی میان اقوام مختلف و مشترکات مناطق تحت حکومت خود، نخستین دولت متحد فلات ایران را پایه گذاری کردند که به مادها شهرت دارند.
آنها پس از استقرار در مناطق غربی ایران با تاثیر پذیری از معماری پیشرفته این مناطق به ویژه تمدن ایلام و مراکز محلی توانستند تحولی در ساختار معماری منطقه ایجاد نمایند.
همچنین براساس یافته های تدفینی در منطقه زیویه و با توجه به سفالینه های کشف شده چنین به نظر می رسد که تاثیرات متقابلی میان مادها و دیگر اقوام ساکن در فلات ایران و سکاها وجود داشته است. این تاثیر نوعی تمایل به اشکال و موضوعات حیوانی (جانورسان) در میان هنر اقوام یاد شده است که شکل پیشرفته آن را می توان بعدها در هنر هخامنشی ملاحظه کرد.
یکی از هنرهای برجسته مادها فلزکاری است. از مناطق مهم فلزکاری و هنرهای وابسته به آن در این دوره می توان به گنجینه زیویه که آن را سرآغاز هنر فلزکاری ماد و هخامنشی می دانند اشاره کرد. این گنجینه شامل گردنبندها ، زره ها ، سنجاق ها و غلاف شمشیر همه از جنس طلا ، گلدان های سیمین و زرین، اثاثیه مزین به عاج های کنده کاری و منبت کاری و سلاح های زرین ، سیمین ، آهنی و زنگ های مفرغی می باشد.
نقش های شاخص در این آثار شامل نقوش جانوری مثل سرشیر ، بزهای کوهی لمیده با شاخ های بلند مارپیچ ، اسب ، گاو نر همراه با تلفیق میراث هنری و نقش پردازی اقوام بومی است.
ارتباط فلزکاری مادها با اقوام بومی لرستان را در پیکره های کوچک مفرغی بز که از همدان به دست آمده است، می توان ملاحظه کرد. تاثیر فلزکاری ماد تا قفقاز و فریژیه (غرب ترکیه امروزی) گسترش یافت و شیوه ساخت فلزکاری آنان را تحت تاثیر قرار داد.
افزون بر گنجینه زیویه در کردستان و گنجینه جیحون در آسیای میانه ، آثار به دست آمده از منطقه کلاردشت (مازندران) را هم به هنر مادها نسبت داده اند. از جمله این آثار جام طلای کلاردشت است که با نقش های برجسته ای از چند شیر تزئین یافته است.
آگاهی ما از سفال گری مادها چندان زیاد نیست اما ارتباط آن از جهت شیوه ساخت و شکل ظاهر با سفالینه های سیلک هزاره اول پ.م قابل ملاحظه است. مراکز عمده سفالگری این عهد نوشی جان تپه در ملایر، باباجانی در لرستان، بیستون در کرمانشاه، زیویه در کردستان و کلاردشت در مازندران بوده است. سفالگران این مناطق در دوره مادها در توسعه و رواج لعاب برای پوشش ظروف سفالین پیشگام بوده اند. هرچند زمینه آن پیش از این در تمدن ایلام وجود داشته است. از نمونه ظروف سفالین لعاب دار به دست آمده از منطقه زیویه با نقش چند گاو و شاخه های گیاهی، چنین به نظر می رسد که مادها با روش مناسب طراحی و نقاشی بر سطوح مختلف آشنا بوده اند و شاید بتوان آن را به عنوان نمونه ای از نقاشی دوران ماد معرفی کرد.
بناهای عمارت نشین صفه ای در بالای تپه و گور دخمه های سنگی از مهم ترین آثار معماری ماد به شمار می آید. این بناهای باشکوه با تاثیرپذیری از میراث معماری مناطق تحت حاکمیت مادها و وارد کردن عوامل معماری جدید توانست به عنوان معماری شاخص آریایی سناخته شود. وجود ساختمان های مسقف ستون دار اساس معماری سنتی ایران گردید. هر چند آثار قابل توجهی از آن دوران در دسترس نیست اما وجود همین آثار اندک بیانگر شکل گیری شیوه های نوینی در معماری منطقه است.
مادها به ساخت دژ اهمیت بسیار می دادند که می توان شواهد آن را در اسناد و مدارک آشوری به ویژه تصاویری که در نقش برجسته ها برجای مانده بررسی کرد. این دژها شامل حصارهای بلند و متحدالمرکزی بودند که از سنگ و خشت ساخته می شدند. از نمونه های شاخص این دژها در اکباتان (همدان) ، وجود هفت حصار مدور که با رنگ های _ به ترتیب از محیط به مرکز _ سفید، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، نقره ای و طلایی پوشیده شده اند می باشد.
از دیگر آثار معماری ماد باید به آرامگاه های صخره ای نظیر فخریکا و دکان داود در سرپل ذهاب (کرمانشاه) ، داو دختر در فارس و قیزقاپان در عراق اشاره کرد. بارزترین نمود نقش برجسته های مادی را بر پیشانی این گور دخمه ها می توان دید. این نقش برجسته ها بیشتر مفهومی تدفینی داشته اند و معمولا فردی مادی را در حالت نیایش روبروی آتش و یا در حالت به دست گرفتن بَرسم (ترکه های نورسیده گیاهان مقدس) نشان دهد.
در مجموع باید اظهار داشت گرچه آثار چندان سالم و پابرجایی از معماری ماد به دست نیامده است. اما همین نمونه ها مقدمه طرح آتشکده ها و کاخ ها، با نقشه چلیپایی و طاق های ضربی عصر ساسانی هستند که به شاخص های معماری ایران تبدیل می شوند.
نقش های باقی مانده از آثار مختلف این دوره نشان می دهد که پوشاک مادها لباسی شامل نیم تنه، پیراهن کوتاه تا زانو با آستین داشتند و پوست حیوانی مانند گوسفند و یا بز بر شانه چپ خود می آویختند. آنها موهای خود را با نواری سرخ می بستند و کلاه نمدی بلندی به نام تیار بر سر می گذاشتند. پاپوش هایی نرم با نوک برگشته داشتند و خنجر یا شمشیری کوتاه به کمر می بستند.
وجود نقش برجسته چنگ نوازان در کوه های مال میر بختیاری متعلق به اواخر سده هشتم پ.م یکی از معدود آثاری است که رواج موسیقی در دوران آریایی ها را نشان می دهد.
با آنچه ذکر شد می توان چنین نتیجه گرفت که مهم ترین عملکرد مادها، جذب هنرهای منطقه و تلفیق آن با میراث فرهنگی خود و تنظیم و انتقال آن به هنر هخامنشی بوده است.
