مقصود از ماهیت شعر چیست؟
شعر نام های دیگری همچو سروده، چامه یا چکامه دارد ویکی از کهن‌ترین گونه‌های ادبی و شاخه‌ای از هنر می باشد. دهخدا در یادداشت‌های خود دربارهٔ شعر چنین می گوید: «چکامه، چغامه، چامه، نَشید، نظام، سخن منظوم، منظاعران و منتقدان، تعریف‌های گوناگون و بی‌شماری از «شعر» ارائه داده‌اند. در تعریف‌های سنتی دربارهٔ شعر کهن فارسی، ویژگی اصلی شعر را موزون و آهنگین بودنِ آن دانسته‌اند. در تعریف‌های دیگر ،شعر با دانش، فهم، درک، ادراک و وقوف یکی ثبت و تصور شده است. دهخدا در لغت نامه ی خود به تعریف علمای عرب نیز پرداخته است ونوشته است:«نزد علمای عرب کلامی را شعر گویند که گویندهٔ آن پیش از ادای سخن قصد کرده باشد که کلام خویش را موزون و مقفی ادا کند و چنین گوینده‌ای را شاعر نامند ولی کسی که قصد کند سخنی ادا کند و بدون اراده سخن او موزون و مقفی ادا شود او را شاعر نتوان گفت»
نمونه ای چکامه را در تصویر زیر می آوریم:
کلام بالا در زبان ساده تر به این معنا می باشد که اگر فرد قبل از سخن گفتن نیت کرده باشد که شعرش را با قافیه و موزون بودن ان بیان کند به این فرد شاعر می گویند. ولی فردی که نیت دارد سخن بگوید و ناخوداگاه سخن او دارای قافیه و وزن می شود را نمی توان شاعر پنداشت .
در دوهزارسال پیش از میلاد؛ ریگ‌وِدا، که یکی از قدیمی‌ترین اشعار و سرودهای مذهبی هندی به زبان سانسکریت ودایی است، سروده شد.
تاریخچه پدیدآمدن شعر:
اشعاری که به جامانده اند قدیمی ترینشان به وِداهای هندوان باستان مرتبط است و به آنجا برمی گردداز زمان سرودن وِداها اطلاعات سودمند و معتبری در دسترس نیست و زمان قدیمی‌ترین سرودهٔ ریگ‌ودا را از هزار تا پنج‌هزار سال پیش از میلاد مسیح نخمین زده اند.
طبق اشاره ای که شد گاتاهای زرتشت هم از سروده‌های قدیم باشند. یکی دیگر از چکامه یا سروده های قدیمی، گیلگمش نام دارد. حماسه گیلگمش اولین منظومهٔ حماسی جهان است.آن قسمتی که تاریخ به پایان می رسد،اسطوره آغاز می‌شود؛ حماسه‌های بزرگ استوار بر اسطوره می باشند و اسطوره‌های بزرگ بر پایهٔ شرایط تاریخی ساخته می‌شوند.
(حماسه ی گیلگمش)
جهان چندین حماسهٔ بزرگ را پشت سر گذاشته است که چند حماسه بزرگ را در مثال های زیر ذکرخواهیم کرد:
1_در یونان؛ ایلیاد و ادیسه اثر هومر
2_در هند؛ مهابهاراتا و رامایانا
3_در روم؛ انه‌ایید اثر ویرژیل
و در ایران؛ شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی از حماسه های بزرگ جهان می باشند .
تمامی این حماسه‌ها در موقیعت های حساس و دشوار تاریخ هر ملت پدید امده اند.
چینی های باستان مثل قومیت ها و ملیت های دیگر به شعر علاقه خود را ابراز کرده اند و توجه خود را نشان داده اند. شی چینگ یا کتاب شعر یا کتاب سرودها، از جمله آثار به‌جامانده از چین باستان در زمینهٔ شعر می باشد.
دیدگاه ارسطو:
مابین منطق‌دانان و فلاسفهٔ پیشین، فردی که اشعار را جمع اوری کرده وشرح داده است ،به شعرشناسی منطقی پرداخته، ارسطو است. البته افرادی قبل از ارسطوهمچو بقراط، اریستوفانس و افلاطون دربارهٔ شعر، نطق کرده اند. اما فن شعر ارسطو تنهاکتاب کوچکی است که جداگانه و برابر با راه اشکارنقد درباره این موضوع می باشد.
ارسطو نظریهٔ ادبی خود را بر پایهٔ تقلید واقعیت بنا می‌کند و سه عنصر وزن (ایقاع)، لفظ و هماهنگی را در رکن‌های شعر و ابزارهای نقل کردن تعریف می کند . طبق این موضوع در طبقه‌بندی ارسطو، انواع اصلی شعر، یعنی حماسه، تراژدی، کمدی، و تنعو وابسته به ان مانند آواز دیتیرامب، موسیقی و شعر غنایی و رقص، همه ی این ها در جوهر هنریِ تقلید اشتراک دارند و تفکیک آنها از یکدیگر به جهت تمایز در ابزارهای تقلید (عناصر سه‌گانه)، مضمون تقلید و شیوهٔ تقلید می باشد.
(پیدایش شعر پارسی در دوره ی اسلامی)
مقصود از پارسی در این قسمت پارسی دری و در مقابل پارسی میانه است که در دربار یعقوب لیث صفاری خلق و هویداشد. البته نمونه‌هایی از شعر به زبان پارسی دری، پیش از این دوران وجود دارد؛ ولی پیگیری و پرداختن انها آنها مشخص می‌کند که در زمان سروده شدنشان شعر پارسی هنوز قوی نشده بود؛ چرا که وزن آنها به‌طور یکسان عروضی نیست. در اینجا نمونه‌ای از این نمونه اشعار (که تعدادشان انگشت شمار است) می‌آوریم.
این قطعه شعر نوشته شده در آتشکده کرکوی واقع در سیستان است:
- فُرخته باذا روش خُنیده کرشسپِ هوش
همی برست از جوش اَنوش کن می‌انوش
دوست بَذآگوش بَذآفرین نهاده گوش
همیشه نیکی کوش که دی گذشت و دوش
شاها خدایگانا بآفرین شاهی
<محمد سگزی و بسام کرد> از شاعران دربار یعقوب و از اولین شاعران شعر پارسی می باشند. باید شرح داد شعر در دوره اسلامی بعد از درنگی چند صد ساله با الفبای عربی خلق شد. ادبیات فارسی دری بیشتر در مناطق شرقی و شمال شرقی؛ یعنی در سیستان و خراسان و فرارود (ماوراءالنهر) اغاز شد و دردوره سامانی در حوزه فرمانروایی شعر و نثر مستقر شد و بسط پیدا کرد. در بطن شعر و شاعری، شاعران بزرگی چون رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی و کمی بعد فردوسی پدیدارشد .
(قالب‌های شعر کهن پارسی)
مثنوی - قصیده
- غزل
- مسمط
- مستزاد
- ترجیع بند
- ترکیب بند
- قطعه
- رباعی
- دوبیتی
- تک بیت (مفردات)
- چهارپاره
- (سبک‌های شعر کهن پارسی)
- سبک هندی
- سبک خراسانی
- سبک عراقی
- سبک وقوع
- سبک بازگشت
این تقسیم‌بندی ازجانب ملک الشعرای بهار می باشد و به طور مدوام و در زمان حال هنوز هم نزد ادیبان رواج دارد
و معتبر است. سعید نفیسی هم در مقابل این تقسیم‌بندی، سبک‌های شعر پارسی را براساس مکاتب ادبی اروپا طبقه‌بندی کرده‌است.