هنر و تمدن ایلام

با آغاز هزاره سوم پ.م همگام با رونق تجارت، رشد جوامع شهری و پدید آمدن پیوندهای فرهنگی، مذهبی و سیاسی، نخستین سازمان های اداری حکومتی در فلات ایران شکل می گیرد.

گروهی از ساکنان اولیه فلات ایران که در نواحی خوزستان و بخش هایی از فارس و مناطق غربی استقرار داشتند با تسلط بر اقوام ساکن در این منطقه و اتحاد سرزمین ها به چنین هدفی دست یافتند.

دولت تازه تاسیس که از حدود 3500 پ.م وارد مرحله شهرنشینی شده بود، شهر شوش را مرکز قلمرو خود قرار داد. بر پایه دستاوردهای غنی این دولت، یکی از معتبرترین تمدن های فلات ایران بنیان گذاشته شد.

دولت ایلام به علت هم جواری و روابط نزدیک با تمدن های دشت لوت، مرکز فلات و میان رودان (بین النهرین) به عنوان حلقه ارتباطی میان این تمدن ها محسوب می شد. با این حال توانست جنبه های فرهنگی و هنری مستقلی از خود نشان دهد. ایلامیان به موازات پیدایش نخستین خطوط تصویری جهان در تمدن های دشت لوت و سومر ، خطی تصویری موسوم به «ایلامی مقدم» یا «ایلامی آغازین» به وجود آوردند. این خط به مرور به خطی ساده تر با حدود 300 علامت به عنوان خط میخی ایلامی تغییر یافت.

ساکنان هزاره چهارم پ.م در شوش از فن سفالگری و نقاشی روی سفال بسیار پیشرفته ای برخوردار بودند که با ابداع مفرغ به تدریج از اهمیت آن کاسته شد. به تدریج ظروف مفرغی ، نقره ای و طلایی جایگزین سفالینه های خوش ساخت قبلی شد. به همین دلیل سفالینه های دوره ایلامی گرچه از ساخت خوبی برخوردارند اما از نظر شکل و نقش ، ویژگی و کیفیت سفالینه های پیشین شوش را ندارند. سفالینه های این دوره که ساخت آن ها حدود 700 سال تدوام داشته ، دارای نقوش چند رنگ (قرمز ، بنفش ، نارنجی و سیاه) و یا تک رنگ هستند. اغلب ظروف به شکل کوزه های ته پهن با شکم های دایره ای شکل، گردن کوتاه و دهان گشادند. نقش ها بیشتر روی شانه ظروف و در برخی تمام سطح ظرف را در برمی گیرند. نقش ها شامل خطوط شکسته، مثلث، لوزی و چهارخانه هستند که با تقسیم بندی های طولی و عرضی از هم جدا شده اند. افزون بر نقش هندسی، در تعدادی از ظروف نقش انواع موجودات چون مار، عقرب، ماهی، حیوانات شاخ دار و افسانه ای، عقاب، گاو، مناظر طبیعی، انسان، سازه های معماری، پرندگان در حال پرواز و … دیده می شوند.

در کنار این ظروف، تندیس های کوچک سفالی و مهرهای ساده و استوانه ای زیادی ساخته شده است. شاخص ترین تندیس ها و پیکره سازی های ایلامی از جنس مفرغ می باشند. تندیس فلزی پیکره ملکه «ناپیراسو» همسر فرمانروای شهر شوش از این گونه پیکره هاست که به لحاظ پیشرفت و تکامل فن ریخته گری و نحوه پوشاک ایلامی دارای اهمیت به سزایی است.

نمونه دیگر هنرهای ایلامی در لوحه سنگی با نقش برجسته نخ ریسی و بافندگی است که در شوش کشف شده است. این لوح با نگاهی واقع گرایانه از دیگر ویژگی های مهم هنر ایلامی است.

آثار معماری ایلامی نیز نمایانگر تکامل فن معماری در تمدن های خاورمیانه است که مصالح مهم آن را خشت و آجر تشکیل می دهند.

بزرگ ترین اثر معماری این تمدن «زیگورات چغازنبیل» است. این بنا بزرگ ترین بنای خشتی جهان و کهن ترین بنای ایرانی محسوب می شود. در این معبد همچنین برای اولین بار در معماری ایران با تکیه بر فنون پیشرفته لعاب از کاشی برای تزئین استفاده شده است.

علاوه بر آن در قسمت در ورودی معبد ردیف میله های باریک شیشه ای مات به کار رفته که شاید بتوان آن را اولین کاربرد شیشه در تاریخ معماری جهان به حساب آورد. درهای چوبی این بنا با تزییناتی از تکه های شیشه، طلا، نقره و عاج در قالب نقوش مختلف و به شیوه معرق پوشیده شده بود.

براساس نقش برجسته های ایلامی می توان به موسیقی آن دوران پی برد. در برخی از آنها مراسم با حضور نوازندگان و سرایندگان نشان داده شده است.

مُهرهای ایلامی با شکل استوانه ای، تصاویر پرکار و نقوش خلاصه شده خطی از دیگر دستاوردهای هنری این تمدن است.

این تمدن با گستره بیش از دو هزار سال (در سه دوره فرمانروایی ایلام کهن، میانه و نو) سرانجام توسط آشوریان پایان یافت. اما بازتاب هنر آن را می توان در دولت های آریایی به ویژه دوره هخامنشی به خوبی مشاهده کرد.