هنر و تمدن ایران در سده های چهارم تا ششم هجری

در طی سده های چهارم تا ششم هجری حکومت های متفاوتی از جمله آل بویه ، آل زیار ، سلجوقیان ، اتابکان و خوارزمشاهیان حکومت کردند و این حکومت های متفرقه در مناطق مختلف ایران باعث شد تا آثار قابل توجهی نیز به یادگار بماند. آثاری که شاید به سبب رقابت با حکومت مرکزی جهان اسلام همزمان در دوران خلافت عباسی نیز وجود داشت. با این حال این دوره تاریخی مهم ترین دوران همزمانی ادبیات فارسی و هنر اسلامی است که آثار بسیار بدیع زبان و ادب پارسی همراه با آثار بی شماری پدید آمد. از جمله اتفاقات دیگر توسعه ساخت و ساز مسجد بود که در شیوه های ساختمانی جدیدی به عنوان شیوه و سبک رازی ظاهر می شود. همزمان با اوج معماری هنرهای فلزکاری ، سفالگری ، کتیبه نگاری ، کاشی ، نقاشی ، کتاب آرایی و بافت گسترش یافتند.

این هنرهادر اصل میراث دار سنت های کهن بازمانده در خراسان و فارس است که توانست پیوندی بین گذشته و عصر خود ایجاد نماید.

مهم ترین تحول معماری در این دوره را می توان در تلفیق کامل ایوان و گنبد و تبدیل مساجد شبستانی به ایوانی، ساخت بناهای چهار ایوانی، ایوان های پهن و کوتاه، قوس های جناقی یا تیزه دار نام برد. توجه زیادبه آجرکاری، ساخت مناره و برج های آرامگاهی ، کاربرد کاشی تک لعاب، گچ بری و نوعی گنبدسازی مخروطی معروف به «رُک» از دیگر ویژگی های معماری این دوره است. شیوه ساخت بناها به حدی مستحکم و بادوام بود که قادر به تحمل گچ بری های انبوه و فراوان بودند.

ساخت مساجد در این دوره از ساختار بناهای تک یا دو ایوانه (مانند مسجد جامع اصفهان) به چهار ایوانه تبدیل شد.

پس از ساخت این بنا الگویی در مسجدسازی پدید می آید که مورد الهام دیگر بناها می شود. مسجد جامع زواره (شروع ساخت 515 ه) نخستین نمونه کامل تاریخ دار به شیوه چهار ایوانی است.

همچنین نخستین آرامگاه های ایران، در سده چهارم و پنجم هجری است که دارای ارزش و اهمیت تاریخی و هنری می گردند. این آرامگاه ها به صورت برج مانند ساخته می شد. انواع آن را می توان به صورت برج آرامگاهی با نقشه گرد از جمله گنبد کاووس و یا آرامگاه های قبه ای شکل با نقشه چند ضلعی از جمله برج های خرقان و همچنین برج های چند ضلعی و ترکیبی از جمله گنبد سرخ و کبود مراغه مشاهده کرد. از دیگر نوآوری های این دوره ساخت میل و مناره است که قدمتی کهن در معماری ایران دارد و نخستین میل تاریخ دار را می توان در میل اژدها ممسنی متعلق به دوره اشکانی دانست. در این دوره مناره ها به شیوه های مختلف ستاره شکل یا استوانه ای ساخته شد.

توجه به معماری های غیرمذهبی بنا به ضرورت و نیاز فرمانروایان این دوره در شکل کاخ و دیگر بناهای مرتبط با تجارت، بازرگانی و سفر از جمله رباط ها و کاروانسراها به ظهور رسیده است. در تمامی بناهای این دوره از مصالح و فنون ساخت عالی، طاقسازی، گنبد و عناصر مختلف معماری به خوبی بهره برداری شده است. همچنین کتیبه نگاری در تمامی بخش های بنا به کار رفته و توانسته ضمن نقش تزئینی، جنبه های کاربردی آن نیز مورد توجه باشد.

شکوفایی عظیم هنرها در این دوره در هنر کتاب آرایی نیز تجلی یافته است. تذهیب و خوشنویسی در تزئین کتابت قرآن مجید و همچنین کاربرد هنر کتاب آرایی در آثار ادبی قابل توجه است. در این زمان همه کتاب ها دارای جلدهای چرمی نفیس شدند. خوشنویسی هم با ظهور ابن بواب که توانست اقلام سته را با نقطه اندازه گذاری کند، رونق و شکوه فراوانی یافت.

شاخص ترین هنر کتاب آرایی همان نقاشی و مصورسازی بود که نه تنها در نسخه های خطی بلکه در کلیه هنرها از جمله دیوارنگاری، کنده کاری سنگ ها، فلز کاری و … به کار رفت. از این رو در نگارگری این دوره وحدت میان شیوه های نقاشی پیشین قابل توجه است. سطوح گسترده دیوارها، ظروف سفالین و نسخ خطی با سهولتی یکسان با شیوه نگارگری آراسته می شد.

مهم ترین ویژگی هنر نگارگری این دوران را می توان در استفاده رنگ سرخ زمینه، پر کردن زمینه با نقش اسلیمی، پوشش لباس های بدون چین و چروک و شیوه ترسیم انتزاعی نقوش گیاهی دانست. همچنین پیکره های کوتاه قامت، صورت های تمام رخ با دهان تنگ و چشمان مورب و قلم گیری (که بازمانده از سنت های نقاشی مانوی است) از دیگر ویژگی های نگارگری این دوره است. از نقش های پارچه، ظروف فلزی و سفالینه ها می توان وجود هنر نگارگری بسیار ظریفی را بازشناخت. بنا به اسناد تاریخی، نخستین نمونه نقاشی کتاب در این دوره اندرزنامه (قابوس نامه) است. اما شاخص ترین اثر کتاب فارسی مصور، کتاب «ورقه و گلشاه» است که در آن پیوند شعر و نقاشی به طور کامل مشهود است. نقاشی این ریشه در نگرش تصویر سازی کهن ایرانی دارد.

در بین سده های چهارم تا ششم هجری مهارت بافندگی پارچه منقوش نیز به کمال رسید. در این پارچه ها طرح، نقش و بافت با وحدتی بی نظیر باعث شده تا آثار نفیسی به وجود آید. هنرمند با آوردن درخت مقدس زندگی ، تاک های پیچاپیچ ، نخل ، خوشنویسی و هیکل های نرم و لطیف جانوران و صورت های متین انسانی، نوعی وحدت موضوعی با بافت پارچه پدید آورده است. جنس اغلب این پارچه ها، ابریشمی و میراث دار هنر و سنت ساسانی است. از جمله نقش های منحصر به فرد، نقش شیر و طاووس در دو طرف درخت زندگی است که در دایره ای محاط شده (طاووس نشانه آسمان پر ستاره) است. همچنین وجود برگ پهن با نقطه های درشت از سبک سفال های مینایی اقتباس شده است. وجود حشرات (پروانه) در این نوع نقش و بافت پارچه، نوعی بدعت و ابتکار در نقوش است. طرح دو طاووس و نخل با ساقه نازک که شاخ و برگش مانند چهره انسانی است از ابداعات هنرمندان دوره اسلامی به شمار می رود. این پارچه ها معمولا در کاربردهای مختلف و با رنگ های متنوع که نشان دهنده مهارت بالای رنگرزی الیاف است، تولید می شده است.

فلزکاران نیز در این دوره همه گونه اشیاء زیبا را به شیوه های گوناگون فلزکاری می ساختند و بیشترین شکل ها و نقش های به جا مانده نقوش جانوری، پرندگان و یا موجودات تلفیقی است. شاخص اصلی شکل ظروف در کاربردهای مختلف، نقش پرنده و شاخه با تزئینات شبدری و ترنجی بوده است.

همچنین بیشتر این نقوش بر روی گچ بری ها و سفالگری نیز دیده می شود. هنر سفالگری در این دوره نیز به تدریج از لحاظ کمیت و کیفیت پیشرفت کرد و به موازات هنر فلزکاری مفرغی به عالی ترین درجه خود نائل گردید. پخت سفال هایی خاص و نازک به نام «پوست تخم مرغی» که با طرح های ظریف شاخ و برگ گیاهی تزئین شده و به وسیله لعاب شفاف قلیایی پوشانده شده بود، در این دوره به وجود آمد. وجود ظروف با تزئین مینایی که از نظر ظرافت و تنوع نقوش با نسخه های خطی این دوره قابل مقایسه است، بر همکاری نگارگران و سفالگران دلالت دارد. بیشترین موضوع این نقاشی های روی ظروف، مجالس بزم و رزم و گاه موضوعات داستانی برگرفته از ادبیات فارسی است.